22 Haziran 2011 | TEKNÄ°K MAKALE 26. Sayı (Mayıs-Haziran 2011)

Yrd. Doç. Dr. Mehmet Aziz GÖKSEL Maltepe Üniversitesi Yat Tasarımı Bölümü Kurucu Başkanı
Yrd. Doç. Dr. Mehmet Aziz GÖKSEL
Maltepe Üniversitesi Yat Tasarımı Bölümü Kurucu Başkanı
Giriş
Açık ve kapalı yolcu bölümlerinden oluşan bu deniz ulaşım araçlarının iç mekanları kara mekanlarını anımsatan aydınlatma anlayışına göre düzenlenmektedir. Doğal aydınlatma açısından küçük pencerelerle donatılan yaşam mahallerinin yerleşimleri başarısız kalmaktadır. Bu durum iç ve dış mekanı, aydınlık düzeyi olarak birbirinden koparmaktadır. Aydınlatmayı, mimari ürünü algılanması istendiği kimlikle ortaya koyan bir bileşen olarak ele aldığımızda, iç ve dış mekanlar arasında ilişkinin kurulabilmesi açısından ne denli önemli bir olgu olduğu ortadadır. Dış mekanda -yönlendirilmediği durumda- aydınlık düzeyinin ve renginin insan kontrolünde olmadığını hatırlarsak, doğa koşullarının mimarlık ürününün rengine ve insan algısına egemen olduğunu söylemeliyiz. Doğanın algıyı biçimlendirici özelliği, hareketli bir imge olan motoryatın mimari programının niteliği bakımından önemlidir. Bu sayıltı bizi ussal dayanakları olan bir yargıya götürmelidir ki, o da doğası gereği deniz üzerinde sürekli devinim halinde olan teknenin, algıyı yanıltıcı özelliklere sahip oluşudur. Hareket, görsel algıda dikkati en çok çeken ve çekimi en güçlü olan eleman olarak tanımlanmaktadır. Ayrıca hareket çevrede bir değişim arz eder ki, değişim bizim yaşam amaçlarımız açısından dikkate almak zorunda olduğumuz bir şeydir. Çevremizdeki nesnelerin bize oranla hareket edip etmediğini bize gösteren çok önemli bir ipucu vardır. Bu ipucu, içkulaktan kaynaklanan ‘denge’ duygusudur ki buna ‘kinestezi’ denmektedir (Arnheim). Motoryat da devingen bir nesne olmasıyla, içindeki yolcunun kinestezik durumuna dış mekandan gelecek ışık kaynağı da etki edecektir. Bu devinim deniz koşullarına bağlı olarak artıp azalabilmektedir. Tekne seyir durumundayken bu durumun kaçınılmaz olduğu ortadadır. Özellikle dış mekandaki aydınlık düzeyi düştüğü durumlarda devinim arttığında, aydınlık rengi, çoğunluğu ve doğrultusu, birbirinden farklı ışık kaynakları varsa (örneğin sahil şeridinde bir yerleşim merkezi, havai fişek, şimşek, ay ışığı vb.) teknenin kontrolü zorlaşacağı gibi, teknenin iç ve dış mekanında rahatsız edici ve endişe uyandıran bir aydınlık oluşacağı da kaçınılmazdır.

1. Doğal Aydınlatma
Güneş doğadaki yaşam için gerekli üç ana unsurdan belki de en önemlisidir. Doğal aydınlatmasız bir yaşam olamaz. Ancak onun fazlasının da insan için rahatsızlık verici olduğu gerçektir. Işığın ana güverte altı bölmelerde kontrol edilmesi büyük ölçüde tasarımcının görevidir. Tasarımcı, akuatik yaşam için çok önemli olan bu konuya uygun çözüm önerileri geliştirmelidir.
Doğal ışık, hafif griden parlak ışık durumuna kadar değişkenlik gösterebilmektedir. Doğal ışığa geçit veren lumbozlar, heçler ve koridorlar da içeriye nüfuz eden ışığı çeşitli şekillerde kırarak bölmelere yansıtmaktadırlar. Dolayısıyla tekne içerisindeki aydınlık ile dışarıdaki aydınlık düzeyi arasında daima bir farklılık olmaktadır.
Pencereler, lumbozlar, heçler, geçitler, kaportalar ve sabit lumbozlar güneş ışınlarını alt bölmelere geçiren esas geçitlerdir. Bunların formu ve sayısı, tekneye göre değişmektedir. Yelkenli yatlarda kullanılan küçük, bronz, sabit lumbozlar motoryatlara uygun değildir. Doğal aydınlatmada güvenliğe dikkat edilmelidir. Kullanılan lumboz ve heçlerin kendilerine çarpan ve basınç uygulayan denizlerin ya da üzerlerinde hizmet yapabilecek insanların oluşturacakları ağırlığa dayanıklı olması gerekmektedir.

2. Yapay Aydınlatma
Tekne içersine girebilen doğal ışık akısı çoğu zaman -gündüzleri bile- çeşitli görevlerin (okuma vb.) yerine getirilebilmesi için yeterli olmamaktadır. Bu nedenle yapay aydınlatma sistemlerinin yapılacağı açıktır. Bu aydınlatma yaşam mahallinde mümkün olduğunca homojen olmalıdır.
Aydınlatma projesi geliştirilirken, işleve göre, direkt/genel ve endirekt/bölgesel aydınlatma ilkelerinden yola çıkılarak, tavan armatürleri, tabandan aydınlatma, noktasal ışık kaynakları (spot ışıklar), masa lambaları, renkli ışık, yönlendirilebilir ışık kaynakları dikkate alınmalıdır. Işık özellikle iç donanımların renk uyumu açısından da önemli bir belirleyicidir.
Genel aydınlatma sisteminin gün ışığına yakın ışık veren halojen ampullerden seçilmesinin çeşitli avantajları vardır. Bazı motoryat iç mekanlarında aydınlatma armatürleri oturma birimleri üzerine rast gelecek noktasal ışık kaynaklarıyla yapılmaktadır ki bu uygulama son derece rahatsız edicidir. Islak hacimlerde ve makine dairesinde Kelvin derecesi yüksek floresan ampullerden de yararlanılabilir. Ancak floresan ışığın RA değerinin niteliği açısından en başarılı uygulama, floresan ve enkandesan ampul sisteminin uygun biçimde birleştirilmesidir. Bu uygulama sonucunda gün ışığına yakın yapay bir aydınlık düzeyi elde edilecektir.
Genel aydınlatma sistemi elemanlarının, konutlarda olduğu gibi insan boyu hizasına denk gelecek noktalara, alabandalara ve tavanlara monte edilmesi yararlı olacaktır. Ancak çarpmalara karşı korumalı armatürlerin seçilmesi ve lüks ayarının yapılabilmesi gereklidir.
 
3. Dış Mekan Aydınlatması
Dış mekanın işlevine uygun biçimde algılanması özellikle güverte eylemleri için son derece önemlidir. Bunun için, doğrudan insan gözüne çarpan ve çevreyi algılamayı önleyen aydınlık kaynaklarından kaçınılmalıdır. Bu tip aydınlatma direkt ışık verecek şekilde merdiven basamaklarına, oturma birimlerinin altlarına ve halat bağlama /koyma yerlerine koyulan örtülü armatürlerle sağlanmaktadır. Bu sayede basamakların ya da donanımın algılanması da kolaylaşacaktır. Merdivenlerden inen ya da çıkan biri bu sayede basamakları daha kolay algılayabilecektir. Alışık olunmayan mekanlarda yadırgama duygusu bu şekilde en aza indirgenebilecektir.

4. Bölgesel Aydınlatma /Görev Bölgelerinin Aydınlatılması
Bazı özel eylemlerin ve özel kullanım alanlarının aydınlatılmasında dar açılı ışık akısı yayan aydınlatma araçları kullanılmalıdır. Örneğin; dimmer ayarlı, kırmızı ışık yayan bir ampul harita masası aydınlatmasında kullanıldığında bu ışık yalnızca hizmet yapana o hizmet için yararlı olmalı ve diğer kişi veya eylemleri etkilememelidir.
Aydınlık gereksinimin işlev ve eyleme göre her yerde aynı değerde olduğunu söylemek yanlış olur. Dolayısıyla aydınlatma elemanlarının monte edileceği bölgelerdeki armatür tiplerinin, ışık akısı ve açısının belirlenmesi tasarımcının görevidir. Tasarımcı bu gereksinimlerin önceden belirleyerek elektrikçinin işini kolaylaştıracak ve ileride teknede gereksiz deliklerin açılmasına ve düzensiz kabloların çekilmesine engel olacaktır.

4.1. Güvenlik, Çıkış ve Kaçış Yolları
Motoryatın iç ve dış mekan yerleşimi, teknedeki tüm insanların gece ya da gündüz, koşullarında tüm acil durumlarda can kurtarma donanımlarına güvenli bir şekilde ulaşımını sağlayacak biçimde yapılmalıdır. Bunun dışında sürekli devrede olan yönlendirici sistemler, acil durumlar için yolcuları yönlendirmelidir. Acil durumlarda kullanılabilecek tüm çıkışların ve can kurtarma donanımlarının konumu, tahliye yöntemlerinin uygulanabilirliği ve tüm yolcuların ve mürettebatın tahliyesi için gereken tahliye süresi kanıtlanmış olmalıdır. Çıkışları kullanan kişilere gerekli durumlarda yardımcı olacak sabit tutamaklar kendisini belli edecek biçimde aydınlatılmalıdır.

4.2. İşletme Bölümünün Aydınlatması
Seyir mahali panelleri loyd kurumlarının uygun gördüğü mat yüzeylerle kaplanmalıdır. Bu sayede göstergelerde net görüş sağlanmalıdır. Seyir mahali aydınlatmasında floresan aydınlatma armatürleri kullanıldığından seyire odaklanmak güçleşmektedir. Gece seyrinde aydınlık renginin artması gözü yorabileceğinden floresan ampul kullanılmamalıdır. Tungsten flamanlı aydınlatma elemanlarıyla düşük watt değerinde gerçekleştirilmelidir. Uluslararası klas kurumları seyir mahallerinde loş veya düşük watt değerinde kırmızı ışığı tercih etmektedirler.
Uzun kullanım süresinde yüksek parlaklık değerine sahip aydınlatma sistemleri kaptan ve personelin dikkatini dağıtmaktadır. Göstergelerin ve uyarı sistemlerinin yüksek ışık altında parlaması sonucunda okunması da güçleşebilmektedir.
Sistemdeki olası arıza durumlarında (enerji gücünde kayıplar), ana aygıt ve kumandaların aydınlatılmasında sınırlı bir azaltma yapılabilmektedir. İşletme alanı ortamında, parlama ve aşırı yansımalardan kaçınılmasına dikkat edilmelidir. Dolaylı parlamaları en aza indirgemek için yansımasız veya mat yüzeyler kullanılmalıdır. Aydınlatma homojen olarak yapılmalıdır.
Harita masası haricinde, işletme durumunda aydınlatılması gereken alanlarda veya donanımda mümkünse, karanlığa uyum bakımından kırmızı ışık kullanılmaktadır. Karanlıkta, görüntülü bilgilerin ve kumanda düzenlerinin ayırt edilmesi bu sayede mümkün olabilmektedir.

4.3. Komuta Bölümünün Aydınlatması
Motoryatlarda komuta bölümü, öne doğru, görüşün güneş ışığı parlamasından olumsuz şekilde etkilenmemesini sağlayıcı düzenlemeler yapılır. Ne polarize ne de renkli camlar (kırmızı, mor, yeşil vs.) deniz araçlarında kullanılmamaktadır. Güneşin etkisini filtre eden ultraviyole renkli camlar kullanılmalıdır. Komuta bölümü pencereleri, istenmeyen yansımaları azaltmak için açılı olarak konumlandırılmalıdır. Pencere camları, kırıldığı takdirde tehlikeli parçalara ayrılmayan temperli malzemeden yapılmalıdır.

5. Pencereler
Ön cephede, yanlarda ve kapılarda yer alan pencereler arasındaki bölümler en aza indirilmelidir. Pencerelerin görüşü sağlar durumda tutulması ile ilgili düzenle; işletim personelinin görevine devam etmesi ve tekneyi yanaştırması yeteneğinin ciddi bir şekilde engellenmesi gibi, olası hiçbir arızanın açık görüş alanında bir azalmaya yol açmaması sağlanacak şekilde yapılmalıdır.

6. Renkler
Bir motoryatın gerek iç, gerekse dış mekanında yatay ve düşey düzlemler malzeme ve renk açısından birbirlerinden ayrılmalıdır. Özellikle dış mekanda aydınlık nitelik ve nicelik bakımından çok değişken ve baskın olduğundan, mimari kütleler biçimlendirilirken renk ve ton farklılıklarına vurgu yapılmalıdır. Örneğin bordanın iç yüzeyiyle güverte zemininin görsel ilişkisi kurulurken renk ve malzeme konusunda önemli farklar yaratılmalıdır. Özellikle üstyapıda düzlemlerin kesiştiği yerler (formun organik olduğu durumlarda bile) belirgin olmalıdır. Bu sayede zor koşullarda bile (görüş mesafesinin kısaldığı sis, fırtına vb. gibi durumlarda) mimari biçemin vereceği referans noktalarıyla tekne dış mekanında hareket kolaylaşacak, yansımalar olmayacaktır.
Komuta bölümünün iç kısmındaki yüzey malzemesi yansımayı önleyici ve dikkat çekmeyen renklerde yapılmalıdır. Duvarlarda ve kaplama malzemelerinde mat yüzeylerin kullanılması yansımaları önlemek açısından avantaj olarak görülmektedir.
Projektör Sistemi; motoryatlarda, komuta bölümünden kumanda edilebilen en az bir adet projektör bulunmalıdır. Deniz aracının enerji beslemesinden bağımsız olarak çalışabilen ve komuta bölümünde her an için kullanıma hazır olan, taşınabilir bir işaret lambası da tekne içinde güvenlik amacı ile bulunmalıdır. Projektör sistemi genelde komuta bölümünden kumanda edilebilir özellikte olmalıdır.

Sonuç
Denizin, insan için karadan daha çok risk taşıyan bir çevre olduğunu göz önünde bulundurursak motoryatlarda aydınlatmanın da akuatik yaşamı optimize edecek karakter taşıması gerektiği sonucuna varırız. Buna dayanarak mimarlık düşüncesinin iç-dış bütünlüğü konusuna getirdiği kuramsal yaklaşımlar aydınlatma düzenekleri bakımından göz önünde tutulmalıdır. Bir motoryatın üstyapısında (teknenin güvenliği aksatmayacak ve yatın stylingine uygun biçimde) geniş yapı boşlukları (pencereler) oluşturup aydınlık dengesinin perde, panjur gibi sistemlerle denetim altında tutulması tasarım etiği açısından olumlu bir yaklaşım olacaktır.

 

---

R E K L A M