16 Åžubat 2012 | TEKNÄ°K MAKALE 30. Sayı (Ocak-Åžubat 2012)

Yrd. Doç. Müge Göker Marmara Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi İçmimarlık Bölümü / İstanbul
Yrd. Doç. Müge Göker
Marmara Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi İçmimarlık Bölümü / İstanbul
Giriş
Aydınlatma; lamba ve aydınlatma aygıtlarından çok daha fazlasını içeren fiziksel bir olay olup, algılarımız ve duygularımız üzerinde etkisi büyüktür. İyi aydınlatılmış mekanlar ve gölgelerin ayarlanabildiği uygun tasarım kombinasyonları hacim içinde farklı hacimler yaratırlar.
Özellikle “yat” gibi yüzer hacimleri şekillendirilirken, belirli tasarım ilkelerinden yola çıkılmaktadır. Deniz araçlarının yapımında yat sistemleri ve konstrüksiyon metotları genel olarak tasarımın önemini ortaya koymaktadır. Yat tasarımı yaparken, aydınlatma planlaması kabin detayları ve yüzey uygulamaları ile bir bütün olarak ele alınmalıdır. İç hacim aydınlatması; renk, vurgu ve fonksiyonellik arasında bir bağlantı olduğu kaçınılmazdır.

1. Yüzer Mekanlarda Aydınlatma
Teknelerde bulunan aydınlatma sistemi, gece seyrinde güvenli bir biçimde yolculuk etmek için kılavuzluk etmektedir. Spot ışıklarının aşağı doğrultuda olması geceleri güvertede iş yapabilmeyi kolaylaştırmaktadır. Uygun koşullarda, iyi düzenlenmiş bir aydınlatma sistemi; yüzer mekanların fonksiyonlarına cevap verecek biçimde biçimlenerek, aynı zamanda merak uyandıracak hacimler yaratabilmektedir. İyi tasarlanmamış aydınlama tasarımı ise diğerinin tam tersine, yaratmak istediğiniz mekandan çok uzak bir etki yaratarak, denizde seyir güvenliğini tehdit edebilmektedir.

1.1. Doğal Aydınlatma
Gündüz; doğal ışık kaynağı olan güneş, teknelerin iç hacimlerini heçlerden ve pencerelerden girerek aydınlatır. Birden fazla açıdan gelen güneş ışığı sayesinde, iç hacimlerde daha az elektrik kaynağına ihtiyaç duyularak enerji tasarrufu sağlanmaktadır.
Heçlerin yüzeyleri saydam veya yarı saydam olabilir; saydam yüzeye sahip olunca, dışarıdan gelen kuvvetli ışığı iç hacimlere uygun miktarda dağıtmak gereklidir. Heçin cam yüzeyini mat renkle boyandığında dışarıdan gelen kuvvetli ışığın maskelenmesi sağlanarak, iç hacimdeki yüzey parlamaları azaltılabilmektedir. Bu uygulama aynı zamanda teknenin dış görünümüne olumlu yönde katkı da sağlamaktadır.
Heçler güneş ışığını ve UV ışınlarının büyük kısmını içeri alır. Akrilik, temperlenmiş cam ve polikarbonat malzemeler heçlerin saydam yüzeylerinde kullanılmaktadır. Akrilik ve polikarbonat güneşten gelen UV ışınlarının % 98’ini keser ve darbelere daha dayanıklı olduğu için kırılmadan üzerinde yürünebilir. Temperlenmiş cam UV ışınlarının bir kısmını bloke eder ve üzeri çizildikçe yüzeyin parçalanma riski de artar. Bunun için, daha çok yan yüzeylerde bulunan pencerelerde kullanıldığı görülmektedir. Doğal ışığın yüksek bir enerji kaynağı göz önüne alındığında, iç hacimlerde bulunan tekstil ürünlerinden oluşan yüzeylerin, yüzey malzemelerinin ve bitişlerin UV korumalı olması gerekmektedir.
Liman ve marinadaki demirde bulunan teknelerde akşamları veya gün içindeki saatlerde mahremiyete ihtiyaç duyulur. Parlak gökyüzüne sahip günlerde, güneş ışığının gölgelendirilerek şiddetinin azaltılması gerekir. Bu gölgeler ışığı kırarak iç hacimlerdeki ısının azalmasına yardımcı olduğundan, yaşamsal koşulların daha uygun hale gelmesini sağlamaktadır. Işığın yüzeye çarptığında oluşan kontrast değerler ve karanlık alanlar zaman zaman ilginç iç hacim tasarımları yaratılmasında kullanılmaktadır.

1.2. Yapay Aydınlatma
Çevremizdeki ışık duygularımızı ve algılarımızı doğrudan etkilemektedir. Teknelerdeki yapay aydınlatma tasarımını yaparken tekne sahibinin tekne içindeki duygularını etkileyeceğini unutmadan, içinde yaşayan insanların kendilerini rahat hissedeceği ortamlar yaratmamız gerekmektedir.
Yapay aydınlatma kaynaklarına genel anlamda lamba adı verilir ve bir aydınlatma elemanının içinde yer alırlar. Lamba cam bir zarf-kılıf içinde ışık kaynağı yaratan flaman ile bir bütün olarak vardır. Aydınlatma elemanlarının çeşidine göre aygıtın içinde yer alan reflektörler isteğe bağlı olarak farklı açı seçenekleri ile ışığa yön verirler.

2. Aydınlatma Tasarımı
Özellikli lambalar ve aydınlatma elemanları tasarım sürecini kolaylaştıran birimler olarak karşımıza çıkmaktadır. Sahip oldukları özellikler ve sağladıkları gölgeli alanlar bize farklı tasarımlar yapma yolunu açmaktadır. Gördüğümüz ışık aslında bir yüzeye çaprak bize yansıyan ışıktır. Rengin oluşumunu da bu fiziksel kurallar içinde açıklayabiliriz. Genel olarak ihtiyaç duyduğumuz ışık, eylemimizi güvenli olarak yapmamızı sağlamaktadır.
Teknelerin iç hacimlerinde gece ve gündüz seyir, yemek hazırlamak, okumak, kişisel hijyen ve masa aktiviteleri gibi eylemler için aydınlatma zorunludur. Aydınlatma sistemlerinin uygulaması yapılırken eylem esnasında, bireyin gölgesinin önüne düşmemesi oldukça önem taşımaktadır. Bu nedenle çevredeki aydınlık düzeyinin daha fazla olması gerekmektedir. Fazla parlaklık detay gerektiren ve uzun sürecek eylemlerin olduğu alanlarda tercih edilmelidir. Renk ve parlaklık hacmi algılayabilmemiz için ışıktan beklediklerimizi tanımlar. İç hacme gelen doğal güneş ışığı; farklı hava koşulları, mevsimler ve günün farklı saatlerinde değişiklik göstermektedir.     
Yapay aydınlatmadaki ışık rengi ise kullanılan lambanın ışık rengine ve ışığın çarptığı hacmin yüzeylerinin rengine bağlı olarak değişiklilik gösterir. Akşam saatlerindeki güneş ışığı; kızılötesindeki kırmızıdan ultraviyoledeki mavi renge kadar neredeyse tüm renk dalga boylarını içermektedir.
Aydınlatma aygıtından gelen ışık, yüzeylerden çevreye yansırken genel hacimdeki aydınlık miktarı ve duvarlardaki renkler bu olayı doğrudan etkilemektedir. Beyaz ve açık renk yüzeyler kendine gelen ışığı % 50-70 arasında yansıtır. Eğer bu yüzeyler sıcak renklerden oluşuyorsa, hacimlere sıcak ve rahatlatıcı bir etki vermektedir. Ayrıca bu yüzeyler ısıyı tutmayacağı için güneşin direkt geldiği kaptan köşkü ve ana kamarada kullanılması tercih edilmektedir. Orta açıklıktan koyu tona kadar olan ahşap yüzeylerde ışığın ancak % 10-20’si yansır. Çok koyu renkteki ahşap yüzeyler aydınlıktan çok kontrasta ihtiyaç duyulan alanlarda tercih edilmektedir. Ayrıca ısıyı yutacağı için hacim içi iklimlendirmede hacim daha soğuk hissedilir. Koyu renk iç hacimler, direkt aydınlatmaya daha fazla ihtiyaç duymaktadır (Hix, 2001: 160).
Işığın miktarı ve parlaklılığının hacim içi atmosferi oluşturmada oldukça etkisi vardır. Farklı parlaklık seviyelerinin herhangi bir yansıma ve kamaşma yapmaması için ışık kaynaklarının kontrol altına alınması gerekmektedir. Seviyesi ayarlanabilir lambalar, tek olarak kullanılan parlak lambalara oranla çok daha rahat ortamlar yaratmaktadır. Endirekt aydınlatma, parlaklık seviyesini gözde kamaşma yaratmadan yüzey yansımaları ile artırabilmektedir. Işığın parlak ve keskin olması insan aktivitesi üzerinde etkilidir. Yüksek aydınlık düzeyleri ve dramatik aydınlatmalar bireyin hareketliliğinin artırır.   
           
2.1. Işık Kaynakları  
Genellikle teknelerde lamba olarak tungsten-halojen lambalar kullanıldığı için boyutları küçüktür ve transformatöre ihtiyaç duymamaktadır, flüoresanlar ise daha küçük ve farklı balasta ihtiyaç duyarlar. Tungsten-halojen lambalar ısı vermekte olduğundan tekneler için uygun ışık kaynağı değildir.
Denizcilikte kullanılan ışık kaynaklarının çoğu tungsten, tungsten-halojen, flüoresan olmakla beraber, son zamanlarda daha çok LED’ler kullanılmaktadır. Bu lambaların içine argon veya nitrojen gazı koyulmakta, bu da lambaların ömrünü 750-2000 saat olarak belirlemektedir (Hix, 2001: 163). Elektrik düğmelerinden sürekli açılıp-kapanmak, titreşim ve sallantı flamalara stres uygulayarak ömürlerinin kısalmasına neden olmaktadır. Denizcilikte kullanılan tungsten lambalar nakliye endüstrisinde kullanılmak üzere tasarlandığından, teknelerdeki titreşimi de tolere etme özelliğine sahiptirler.
Tungsten-halojen akkor telli lambalar halojen lambalar gibi davranırlar. Küçük boyutta olmaları, düşük voltaj kullanmaları, 4000-5000 saat ömürleri olması denizcilik sektöründe tercih edilme sebepleridir. Tungsten-halojen lambalar kuvars eritilmiş cam içine doldurulmuş halojen ve argon gazının daha az enerji ile daha fazla ışık vermesine dayalı bir sistem içerir. Parmak uçlarımızdaki yağ bile dış yüzeyine baskı yaparak tüpün içinde baloncuklar oluşmasına neden olmaktadır (Hix, 2001: 163). O nedenle bu lambalara dokunurken eldiven kullanılması lambanın verimli ve uzun ömürlü olması için önerilen bir yöntemdir. Tungsten flamalı lambalar, beyaz ışık skalasının sıcak ve sarıya yakın olan bölümünde yer alırlar. Bu lambalar yüksek voltaj ile beyaz renk verirler, elde edilen beyaz ışık dalga boyundaki tüm renklerin karışımı olarak ortaya çıkar ve güneş ışığının rengine çok yakın olduğu kabul edilir. Halojen lambalar tungsten lambalara oranla daha dazla ısınırlar ve akşam vaktinde gördüğümüz güneş ışığı rengine çok yakın bir renkte ışık verirler.
Flüoresan lambalar tüp içine koyulmuş fosforun ışımasıyla aydınlık sağlarlar. Tüm flüoresan lambalar gelen akımın şiddetinin ayarlanması için balasta ihtiyaç duyarlar (Hix, 2001: 164). Manyetik balastlara oranla elektronik balastlar daha sessiz çalışır ve başlangıçta daha kolay ateşleme yapar. Ancak diğer elektronik ekipmanlardan kolay etkileneceği için zaman zaman kullanırken sorunlar yaşanabilir. Flüoresan lambalar genelde daha soğuk, beyaz ışık skalasında maviye yakın bölümüne ait renkler vermektedirler.
Teknelerde kullanılan bir diğer ışık kaynağı da fiber optik lambalardır. Fiber optik kablonun ucundan yayılan ışık nedeniyle daha çok karanlık bölgelerin aydınlatılmasında kullanılmaktadır. Kablolar aydınlatma aygıtlarının içine yerleştirilerek ışığın istenilen gelmesini sağlayabilmektedir ve daha az enerjiye ihtiyaç duymaktadır. Herhangi bir ısı vermediği ve UV ışınımlarını içermediği için sanatsal objelerde ve dokumaların aydınlatılmasında kullanılmaktadır.  Günümüzde gerek ısınma, gerekse verdikleri ışık gücüne karşılık sarfiyatın düşük olması nedeniyle LED ışık kaynakları çok uygun lambalar olarak karşımıza çıkmaktadır. İstenilen yere, istenilen güçte ışık yayabilen (dar, geniş açı), bölgesel ya da bant şeklinde geniş aydınlatma olanakları yaratan bu ışık kaynakları, teknelerde istenilen bölgelerin yeterince en az güç kullanarak aydınlatılmasını sağlamaktadır (Göker, 2009: 62).

3. Özel Aydınlatma Alanları
3.1. Kamara
Bu alanlarda cilalı yüzeyler veya fiberglas yüzeylerin parlaması hacim içindeki parlaklığı artırmaktadır. Bu kişisel alanlarda kitap okumak, giyinmek vb. eylemler için aydınlatmaya ihtiyaç duyulmaktadır. Yatakta dinlenirken kitap okumak için en uygun aydınlatma kişinin arkasından gelen sistemlerdir. Okunan cismin üzerinin aydınlatılması gölge oluşmasını da engellemektedir. Hacmin açık renklere sahip olması genel aydınlık seviyesini arttıracağından daha az ışığa ihtiyaç duyarken, daha koyu renge sahip hacimler diğerlerine göre genel aydınlatmaya da ihtiyaç duymaktadır. Genel aydınlatma yaparken depolama alanları ile basamakları da düşünerek aydınlatma yapmak gereklidir. Baş hizasında yapılan aydınlatmalar özellikle basamakların üzerine gölge düşmesine neden olarak kaza yapma riskini artırmaktadır. O nedenle özellikle bu alanlarda adımlarımızı bastığımız yerlerin yanlardan aydınlatılması büyük önem taşımaktadır.  
Büyük teknelerde bu alanlarda WC de yer almaktadır. Bu alanlarda lavabonun bağlı bulunduğu yüzeyde kullanılan ayna çevresi aydınlatılırken, insan yüzünde keskin gölgeler yapmaması için aydınlatmanın aynanın her iki yanından düşey olarak yapılması uygundur.
      
3.2. Mutfak-Kuzine Alanı
Mutfak; depolama, soğutma, hazırlama ve pişirme ve temizliği içeren birbirinden çok farklı eylemlerin yapıldığı alanlar olduğundan pratik ve işlevsel bir aydınlatma sistemine ihtiyaç duyar. Flüoresan lambalar gölge yapamadığı için üst depolama dolaplarının altında tezgahı aydınlatma için kullanılırken diğer ışık kaynakları genel aydınlatmada kullanılmaktadır. Pişirme alanına ayrıca bölgelik bir aydınlatma uygulanarak herhangi bir kazanın önlenmesi sağlanmaktadır. Mutfak alanlarında üç temel aydınlatma seviyesi uygulanır: Geceleri karanlık gökyüzü dikkate alınarak yapılan aydınlatma, gün içinde genel aktivite göz önüne alınarak yapılan vurgulayıcı aydınlatma ve yemek hazırlama-pişirme aşamasında ihtiyaç duyulan aydınlatma. Bu belirtilen aydınlık düzeyler, teknenin boyutuna göre değişiklik gösterdiğinden hacim içindeki fonksiyonları göz önüne alarak gerekli hesaplamaların yapılması gerekmektedir.

3.3. Yemek Yeme Alanı
Büyük teknelerin ayrı bir yemek yeme kabini bulunmaktadır. Sabahları güne enerjik başlamak için dış ve iç çevrenin parlak olmasına ihtiyaç duyulmaktadır. Gün içinde doğal ışık heçlerden veya pencerelerden masaya gelerek aydınlık seviyesinin yüksek olması sağlanmalıdır. Yapay aydınlatma özellikle akşam saatlerinde yemek yenen alanın aydınlatılması için gereklidir. Sarkıt lambalar yüzer hacimlerde sallantı nedeniyle herhangi bir kazayı önlemek amacıyla kullanılmamaktadır.

3.4. Oturma Alanı
Bu alanlar kişisel dinlenme alanları olduğu gibi sosyal paylaşımların yapıldığı mekanlardır ve sıkça yemek yeme fonksiyonu ile birleştirilirler. Düşük seviyeden yüksek aydınlık seviyelerine kadar farklı aydınlatma yöntemlerinin bir arada uygulanabildiği alanlar olarak kaşımıza çıkmaktadır. İçinde barındırdığı birçok eylem beraberinde birden çok aydınlatma türünü bir arada ihtiyaç duyulan eyleme göre kullanmaya yöneltmektedir.

3.5. Seyir Alanı
Bu bölüm kontrol tablasında yer alan tüm komuta birimlerinin aydınlatma seviyelerinin ayarlanabilir olmaları hem gündüz hem de gece seyri yaparken göz kamaşmasını engellemektedir. Bu nedenle bu bölümde kullanılan düğmeler ve komuta birimlerinin çevresinin koyu renkte mat bir malzeme ile kaplanması panelden yoğun ışığın yutularak yansımayı en aza indirilmesi gerekmektedir.

3.6. Makine Dairesi
Motor dairesinde aydınlatmaya en çok ihtiyaç duyulan zaman tamire gerek duyulduğu anlardır. Tamir bazen seyir halindeyken ve çok çabuk yapılması gerekmektedir. Burada kullanılan aydınlatma elemanlarının yüzeylerinin darbelere karşı korumalı olması tercih edilir. Motor çevresinde kullanılan parlak ışık gölgelendirmeyi en aza indirecektir.

3.7. Güverte
Gece seyri esnasında güvertede yapılacak çalışmalar için aydınlatma gereklidir. Dış alanda kullanılan aydınlatma aygıtlarının suya ve neme karşı dayanıklı olması ve gözde kamaşma yapmaması gerekmektedir. Kokpit kapıları, merdivenler, tekneye giriş ve çıkış bölümlerinin düşük aydınlatma seviyesi ile aydınlatılması gece görüşü daha net hale getirmektedir.

Sonuç
Aydınlatma uygulamalarının görsel konforu sağlaması gerektiği kadar, uygun ve pratik aydınlatma koşullarını da sağlaması gerekmektedir. Çevremizi görebilmemiz ve algılayabilmemiz için yeterli miktarda ışığa ihtiyaç duyulmaktadır. Bu nedenle başarılı aydınlatma tasarımları gerçekleştirmek için aydınlatma terminolojisine, aydınlatma kaynaklarına ve aydınlatma elemanlarını iyi biliyor olmamız gerekmektedir.
Gün içinde doğal ışıktan mümkün olduğu kadar yararlanmalı, gün içinde değişen ışığın şiddetine göre güneş ışığı kontrol altına alınmalıdır. Doğal ışığın yetersiz kaldığı zamanlarda devreye giren yapay aydınlatma, teknenin fonksiyonlarını göz önüne alarak tasarlanmalıdır. Aydınlatma elektrik tesisatı ile bir bütün olup, denizdeki yaşam koşullarının göz önünde tutularak darbelere karşıda güvenli olması gerekmektedir. Üstleri korumalı, tuzlu ve rutubetli deniz ortamına dayanıklı malzemelerin kullanılmasına dikkat edilmelidir.
Tasarım birçok uzmanlığı içinde barındıran bir disiplindir. Yüzer mekanlardan olan teknelerin tasarımında dış ile iç yapının bütünlüğünün korunması gerekmektedir. Teknenin fonksiyonları ve içinde yaşayan bireylerin eylemleri dikkate alınarak uygun yaşamsal ortamlar yaratacak aydınlatma tasarımının belirlenmesi gerekmektedir.   Günümüzde hızla ilerleyen teknolojik gelişmeler tasarımcılara sınırsız olanaklar sunmaktadır. Gelecekte de kullanım pratiklerinde yola çıkarak modern teknolojiyi birleştiren tasarımlar bu sektöre yön vermeye devam edecektir.

Kaynaklar

1. Calder, N. (1996), “Boatowner’s Mechanical and Elecrical Manual”, Second Edition, International Marin/Ragged Mountain Press, USA.
2. Göker, M. (2009), “Teknelerde Aydınlatma”, Yelken Dünyası Dergisi, Sayı: 297,  Meya Matbaacılık, İstanbul.
3. Hix, L.C. (2001), “Interior Design Methods for YAtch Design and the Boat Building Industry”, Westlawn Institude of Marine Technology, Inc., USA.
4. Payne, J. C., (1998), “The Marine Electrical and Electronics Bible”, Sheridan House, USA.
5. Tokol, T. (2008-2011), “Yat Tasarımı Desr Notları”, Marmara Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi İçmimarlık Bölümü, İstanbul.

 

---

R E K L A M